COVID 19 IYO FURSADAHA KARANTIINKA.

“Sideen uga faa’iidaysan karaa maalmaha karantiinka”.

Marka masiibo dhacdo, ee khasaaro nafeed iyo mid maalba yimaaddo waxa dedaal loo galayaa in  marka hore nafta la badbaadiyo, ka dibna maalka la badbaadiyo. Tani waa dariiqa kaliya ee adduunku maanta ku hawlan yahay, markii sadhada caalamiga ah ee Covid-19 dunida ku baahay. Waxa awooddii oo dhan la isugu geeyay in nafta la bixiyo. Haddii marka xanuun darani yimaado dadka cusbitaalada lagula cararayay hadda waxa la soo rogay in qof waliba gurigiisa joogo, si masiibadan looga gaashaanto. Sababtuna waa caabuqa oo noday mid caalamka oo dhan gaadhay. Waxa uu simay dawladihii quwadaha iyo Teknoolajiyadda baarka sare ka gaadhay iyo kuwii xariiqda faqriga ka hooseeyay. Waxaabu si daran u gumaaday dadyawgii dawladaha dunida koowaad. “Waa masiibo caalami” ayay tidhi hay’ada caafimaadka adduunka ee WHO.

Malaayiin shaqaale ah ayaa shaqadii joojiyay, iskuuladii waa la fasaxay, jaamacadihii waa joojiyay, suuqyada saamiyadu waxay wajahayaan hoos u dhac. Dunidu waxay gashay xaalad aan la saadalin karin. Wadamada qaar isu imaatinku lama ogola. Talyaaniga milatarigii dagaalka loo carbinayay ayaa suuqyada lagu sii dayay si ay dadka ugu khasbaan in aanay kaabada guryahooda ka soo bixin. Dadka waa la karantiimeeyay. Dhakhtaradu waxay astaan ka dhigteen odhaahda ah “waxaanu halkan u joognaa in aanu idin badbaadino, idinkuna waxa guriyihiina u joogtaan in aad na badbaadisaan”. Waa masiibo keentay in guri-joognimada dan la moodo oo xalka laga baadho.

Masiiba kasta oo dunida soo foodsaarta ,  waxa garab socda fursado qofku hadaf u bedeli karo. Maalmaha karantiinka, ee dadka guryahooda lagu xareeyay, waxa nolosha ku soo kordhay waji cusub iyo hab fikir cusub. Waayo dadku waa hal abuure joogta ah maskaxdiisuna ma fadhiisan karto ee waa in ay wax qabata. Fikrado badan ayaa dadku dhaliyeen intii ay guryaha ku jireen. Tiknoolajigu waxa uu curiyay adeegyo caawinaya shaqaalaha si ay guryaha ugu shaqeeyaan. Ardayda waxa loo abuuray adeegyo u sahlaya in ay online casharada ku bartaan. Wali fursadi way jirtaa. Su’aasha ugu badani waxay ka timi wixii qofku qaban lahaa saacadaha badan ee uu guriga ku xaraysanyahay. Kuwani waa habab aynu uga faaiidaysan karo maalmaha karantiinka.

1.     RAAC TILMAAMAHA BADBAADADA IYO KA HORTAGA EE COVID 19.

Dunidu waxa y gashay xaalado adag oo aan la saadaalin Karin waxa dhici kara saacadaha soo socda. Caaqubu waxa uu awoodda bini aadamka ka dhigay mid liidata oo aan awoodin in ay caabido sida xawliga ah ee uu u fidayo iyo dhibkiisa. Kaliya waa lala tacaalayaa in laga guulaysto ha joogtee. Sidaas oo ay tahay hadana aadamuhu waxa uu jeexayaa waddooyin lagu yarayn karo ama lagaga hortagi karo. Dawladaha, ururada maxalliga ah iyo hay’adaha caalamiga ah ee qaabislan caafimaadku waxay soo saareen tilmaamo la raacyao si qofku uga gaashaanto sadhada Covid-19. Haddaba, waajibka kowaad ee qof walba  saaran waa in aad fuliyo amaradaas oo si fiican u raaco marka  uu gurigiisa joogo iyo marka kaleba.

Waxa lagu faray in aad ku faraxalato Jeermis-ile ama saabuun. Waxa lagu sheegay in aanad guriga ka soo bixin ama aanad booqan qof caabuqa qaba. Raac tallaabooyinka waliba sida ay yihiin. Waa naf badbaadin. Haddii aad u hogaansanto baaqyada hay’ada caalamiga ah ee caafimaadka aduunka iyo amarada wasaaradaha ku shaqo leh waxa aad samaysay wixii loo baahnaa. Waxa aad ka qayb qaadatay in dadka iyo naftaadaba la badbaadiyo.

2.     BILOW KOORASYO ONLINE AH.

Wakhtiga badan ee aad ku xayirantahay meel isku mid ah, ee aanad gurigaaga dhaafi Karin, waxa aad haysataa fursado badan oo aad wax ku qabsan karto. Isku day in aad xayiraada fursad u bedesho oo aad is diwaangaliso fasalo online ah. Waxa aad heli kartaa boqolaal kun oo galaasyo online ah kuwaasi oo lacag iyo bilaash labadaba ah.  Arintan waa soo jeedinta ugu badan ee la sameeyay intii xayiraadaa guryuhu soo baxday ama Covid-19 dadka guryahooda ku ooday. Maalmahan waxaynu haysanaa fursad aynu isku diwaan galin karo koorasyadaas, isla markaana aynu samayn lahayn shahaadooyin aan tiro lahayn. Booqo Coursera, Udemy, Edx, Khan academy iyo emarketinginstutite, oo ka qaado fasalo online ah si aad saacadahan badan ugu bedesho fursad. Wax baro maalmaha karantiinka.

3.     XIDHIIDHI ASXAABTII HORE.

Nolosha quruxdeeda wax aka mid ah asxaabta iyo dadka noloshu idin kulmiso. Dib u baadh kaydka asxaabta oo xidhiidhi asxaabtii hore ee aad wakhtiga soo wada qaadateen, wakhtigana isu waydeen. Xidhiidhi macnaheedu ma aha booqo, oo waadigan qolalka dhexdooda ku xayiran, balse waa uga baaq baraha bulshada adiga oo fariimo ama waraaqo u qoraya ama taleefan ka wacaya. Asxaabii waxbarashada dib ula xidhiidh waayo waxay qayb ka qaateen samaysanka qofka aad imika tahay. Xidhiidhka dadka muhiimka ah waxa ka mid ehelka iyo dadka kale ee muhiimka u ah jiritaanka noloshaada. La sheekaysiga asxaabtii hore waa nolol la dareemo oo qofka galisa in uu bartay dadkii ay ahayd in uu barto. Xaq bay u leeyihiin in aad la xidhiidho. Maalmaha karantiinka xidhiidh dadki hore ee noloshu ku bartay.

4.      BARO XIRDADAHA GURYAHA.

Raggu kuma badna gurijoognimada, waanay ku adkaataa in ay saacado badan ku negaadaan guriga. Waayo nolosha raggu inta badan waa mid dibadda u badan, oo hawlaha adduun raga ayaa kala wadidooda u badan. Mayee dumarkuna hadda nolosha qaybtooda waa ay haystaan oo karantiinkka waa ay dareemayaan. Mayee cabsida Covid-19 ayaa keentay in rag iyo dumar, carruur iyo cirroolaba guryaha naf la moodo, oo la wada xaroodo. Si kastaba ha ahaatee, qof waliba maalmaha karantiinka ee aan la ogayn dhamaadkooda waa dareemay.  Maalmahan ku qaado aqoon korodhsi la xidhiidha xirfdaha guryaha yaal. Maalmahan waa fursad aad ku baran karto xirfdaha kala duwan ee guryaha sida samaynta qalabka cuntada ee guriga, dayactirka alaabta qalabka kala farnijarka iyo cusboonaysiinta guriga haddii uu duugoobay.

Saacadahan badan ee aynu guryaheena joogno waxaynu ku qaadan karnaa samaynta laydhka guryaheena, iyo barbaarinta ubadka oo ah xirfado muhiim ah. Gabadh ka waramaysay joogidda raga ee guriga ayaa tidhi “joogidda ninkayga guriga waxaan ka helay faa’iidooyin badan oo ay ka mid yihiin caawinta shaqada guriga, barbaarinta ubadka, hagaajinta qalabka guriga. Caruurtii ayuu wakhti la qaatay, isaga oo wax baraya, la ciyaaraya. Anaga oo hada 10 sano is qabna waxaan u isu helay fursad balaadhan oo aanu kaga sheekaysanyo noloshayada iyo xasuusiihii na soo maray. Waxaanu galay nolol farxad iyo cabsiba leh. Waa nolol cajiib ah.” Maalaha karantiinka waxa la baran karaa xirfadaha guryaha yaal.

5.      AKHRI BUUG.

Wax akhrintu in ay faa’iido iyo aqoon korodhsi tahay waxa u dheer in qofku wehel ka helo. Maalmaha Karantiinka waxa habboon in aad buugta dhaska ka tunto oo aad akhrido dhiganeyaal badan. Ha noqdaan kuwo aad wakhti u wayday oo kaydkaaga ku jiray ama kuwo ccusub oo aad hadda bilaabayso. Akhrisku buugta oo kaliya maha balse waxa muhiim ah in qofku la socdo xogaha darayga ama cusub ee maalin walba ka soo kordhay caabuqan dunida kaga qaylisiiyay si wacyigiisu ugu xidhnaado kolba halka xaalku marayo. Tani waxay u sahlaysaa in qofku noqdo mid wacyi gashan oo naftiisa iyo bulshadiisaba la socodsiin kara hadba waxa socda. Maalmaha karantiinka akhrisku waxaad ka helaysaa wehel iyo kumaanaan dhacdo oo jilayaal kala duwani metelayaan. Marnaba laguma cidloodo akhriska.

Inkasta oo nafta ku badantahay cabsida Covid-19 mararka qaarna naftu maqlayso dhawaaqyo deganaanta ka luminaya hadana akhrisku waa hab qofku fursad ugu bedeli karo maalmaha uu gurigiisa u xeraysan yahay. Cilmibaadheyaashu waxay sheegeen in qofku akhriska kaga baxsan karo warwarka isla markaana uu ka heli karo nolol kale oo xarfo ku qoran. Akhriska buugaagta taariikhaha hoogga ah ee adduunku soo maray iyo sheeko faneeda ayaa aqoonyahanku ku taliyaan in la akkhriyo xiliyada sidan oo kale u adag. Tusaale ahaan; qofka sheeko faneeda akhriyaa waxa uu awoodi karaa in uu saacodo badan akhriyo isla markaana ka mid noqdo nolsoha buugga uu akhriyayo. Buug badan akhri maalmaha karantiinka, waxa aad ka helaysaa wehel iyo wakhtigaaga oo wax macno leh aad ku qaadato.

6.      QOR XASUUS REEB.

Nolosha waa dugsi cajiib ah. Maalmo badan oo kala jawi duwan ayaa ka buuxa. Waxaaba tusaale u ah maalmahan cabsida badan ee dunidu wajahday sadhada Covid-19. Waynagaa guryahay ku xeraysan inaga oo aan saadalin Karin waxa dhici kara 24 saacadood ee soo socda. Maalmahan adag waxa habboon in aad sida filimka dib u daawato noloshaada ka dibna xaashida xasuus reebka ku xariiqdo maalmihii qadhaadhaa, macaanaa iyo dhacdooyinkii noloshaada sameeyey. Waa fursad aynu dhacdooyinka nolosheena ugu bedeli karo xarfo si aad akhrintooda ugu raaxaysato maalinta aad da ahaan waynaato. Xasuus qorku waa waxyaabaha qurxiya nolosha. Sawir iyo hubaag qoran ayaynu nolosheena ka reebaynaa, si aynu maalin uun dib ugu qosolo wixii waayo ina soo maray. Maalmaha karantiinka ayaa ugu fiican in dib loo kaydiyo xasuusaha nolosha.

Xasuus qorku wa muraayad aad nolsohaada ka daawanayso. Qalinka ku kaydi maalmihii caruurnimada, maalmihii iskuulka, maalmihii jaamacada, dhacdooyinkii noloshaada bedelay, shakhsiyaadkii noloshaada saamaynta taban iyo ta togan ba ku lahaa. Joog, xasuus qorka waxa ku jira qaybaha taban ee nolsohaada iyo maalmaha qadhaadh eek u soo maray, kaliya qaybaha quruxda badan ha qorin. Waayo waxa aad ka samaysantahay maalmaha macaan oo lagu daray maalimihii qadhaadhaa ee aad soo martay. Maalmaha karantiinka xasuus badan kaydi oo qalinka buugu isku daali.

7.     U SAFAR MEEL WALBA ADIGA OO AAN GURIGA DHAAFIN.

Dunida isku socodkii waa la xanibay sadhadan Covid 19 awgeed. Wali se xuduuduhu way furan yihiin. Adiga oo aan basaboor qaadan fiisana lagu saarin ayaad u socdaalli kartaa meel walba. Si aad socodkaalkaa u gasho ku xidhnow socdaalayaasha barta Youtube. Waxa aad ka helaysaa boqolaal Youtuber oo dunida ku socdaalay wadan walbna ka soo diyaariyay muuqaalo xiiso badan oo aad  u dareemayso sidii qof isaagu booqday meesan. La safar socdaalayaasha barta youbube. Waa safar aan Basabor lahayn. Maalmaha karantiinka waxa aad ku xidhnaataa socdaalayaasha barta Youtube ka buuxa.  Kuwan Ayaan kugu boorrin lahaa in aad raacdo: Cool vision, Drew Binskey, Vagabrothers, Yes Theory, Nass Daily, Indigo Traveler, PP Peter, Kara and Nate iyo qaar kalel.

8.     BARO LUUQAD QALAAD.

Barashada luuqad qalaad waa fursadaha laga faa’iidaysan karo maalmaha karantiinka. Waxa jira boqolaal degel oo laga heli karo koorsooyin dhinaca luuqadaha kala duwan ah kaasi oo qofku iska diwaan galin karo luuqadda uu rabo in uu barta. Barashada luuqad kale waa badhaadhe wayn, qofka oo luuqado badan bartaana waa qofka oo dunida wacaalkeeda ka war hela. Hadaba maalmaha karantiinka samayso saacado aad barato luuqad kale. Soo dejiso adeega Duolingo adiga oo ku kabaya barta Youtube si aad u hesho macluumaad dheeraad ah oo ku saabsan luuqadda aad baranayso.

Barashada luuqad aan ahayn tan aad u dhalatay waxay kordhinaysaa fursadaada shaqo. Waxa kale oo aad ku xidhmaysaa dadyaw kale oo aad ka korodhsanayso aqoon iyo taariikh. Luuqada cusubi waxay kuu sahlaysaa in aad barato dhaqanno iyo madadaaloooyinka bulshooyinka kale ee dunida. Luuqadaha qalaad barashadooda waxa laga helaa maaweelo iyo ku raaxayso haddii qofku hoos u sii galo. Baro luuqad qalaad maalmaha karantiinka si aad u weelayso saacadaha badan ee aad xaraysantahay.

Qalinkii: Maxamed Jaaj

10 Dhaqan oo ay Leeyihiin Dadka Tijaarta ahi.

 Dadka kawnkan ku nooli dhamaantood waxa ay  socod joogto ah iyo dedaal joogta ah u gu jiraan sidii ay u noqon lahaayeen kuwo hantiileyaal ah, oo figta sare ka gaadhay maal adduun.  Darajadan dadka oo dhami ma wada gaadhaan balse waxa hela dad kooban oo sameeyay arrimo gaar ah , isla markaana maray dariiqooyin guul ku hoggaamiyay. Halkan maanta wxa ayu ku soo gudbin doonnaa toban dhaqan oo ay leeyihiin dadka qaniga ah. Dadka tijaarta ah marka aynu leenahay uma jeedno dadka hantida ku helay si lama filaan ah ama dhaxal ahaan ku helay, balse waa dadka dadaal iyo karti ay muujiyeen ku gaadhay heer miyaneernimo .

    1.  Waxa ay kacaan saddex saac ka hor xilliga shaqada.

Sida ay sheegeen cilmi-baadheyaashu, dadka tijaarta ahi waa kuwo goor hore kaca, isla markaana diyaar garaw fiican sameeya ka hor inta aanay tegin goobta shaqada. Taasina waxa ay ka dhigtay kuwo firfircoon. Qofka oo goor hore kacaa waxa uu helayaa firfircooni maskaxeed iyo mid jidheed taasina waxa ay u sahlaysaa in uu noqdo qof tamartiisa ka faa’iidaysta.  

2. Waxa ay ka Hadlaan Fikradaha, Laakiin kama Hadlaan Mushkiladaha.

Dadka gaadhay guulaha maaliyadeed waa dad awoodda saaraha soo shaacbixinta fikrado cusub oo xidhiidh la leh hadafyadooda dhaqaale iyo kuwooda qof ahaaneedba. Kuma mashquulaan wakthina kuma bixiyaan ka hadalka dhibaatooyinka, balse waxa ay awoodda saaraan xallinta dhibka taagaan. Waxaanay hal-abuuraan waddooyin cusub iyo fikrado cusub oo nolosha wax ka bedela.  Waa fikrad ka hadlayaal.

3.Hal Saac Wax Ka Badan Ma Daawadaan TV.

Sida uu xusay qoraaga Thomas Corley ku sheegay  buuggiisa “Rich Habits: The Daily Success Habits Of Wealthy Individuals,” 67% dadka tijaarta ahi ma daawadaan TV hal saac wax ka badan maalintii. Taa bedelkeedana waxby akhriyaan. Halkani waxa ay inna tusaysaa in aanay wakhti badan galinin daawashadii TV, haddii ay daawadaana ay saacado kooban horfadhiyaan muuq-baahiyaha hortiisa. 

     4.Waxa ay sameeyaan jimcsi maalin kasta haba yaraadee.

Inta badan dadka tijaarta ahi waxa ay leeyihiin hiwaayad jimicsi, waxa aanay sameeyaan jimicsiyo kala duwan si naftoodu u hesho deganaansho iyo tayo jidheedba. Jimicsiga waxa ay kaga baxsadaan in ay noqdaan balwadaystaal, dhanka kalena waa fursad ay jidhkooda kaga dhigayaan mid adkaysi u leh hawlah culus ee ay hayaan.

    5. Khatarta Ayaa ay Wajahaan si ay Natiijo u Gaadhaan.

Milyaneerada guulaystaa waa kuwo khatarta wajaha, Adduunkoodana ku aamina badeecado khataro badani ku lammaanyihiin. Tani waxay ka dhigtay kuwo guusha kala soo dhex baxa 50/50  strategy. Xeeladani waa midda ka dhigtay in ay noqdaan kuwa yoolalka nolosha tijaabiya dadkana u jeexa waddooyin ay u maraan guusha. 

6. 86% tijaartu waxa ay akhriyaan  ugu yaraan hal buug bil kasta.

Sida ay xuseen aqoonyahanada dabagalka ku sameeya dabeecadaha dadka guulaysta, 86% tijaartu waxbay akhriyaan. Waxa aanay leeyihiin mawduucyo u gaar ah oo hadafyadooda wax ka taraya ama ganacsiyadooda kaabaya. Sida la sheego ma akhriyaan buugaagta khiyaalka ku dhisan sida NOVELKA. Waxa ay u dhabbagalaan akhrinta buugta khusaysa xaqiiqooyinka nolosha iyo mawduucyada la xidhiidha horumarka. 

   
         7. Waxa ay ku Jiraan Aqoon Korodhsi Joogto ah.

Inkasta oo ay jirta xanta ah “in dadka dunida ugu taajirsan aanay aqoontooda hore wanaagsanayn”, haddana tijaartu waxa ay ku jiraan waxbarasho joogto ah. Tusaalaha nool ee qarnigani waa mulkiilaha Shirkadda Faysbuug oo qalinjabiyay sanadkii 2017 isaga oo markii hore kaga tegay waxbarashada fasalka labaad ee jaamacadda. Tan macnaheedu ma aha in aan dadka guulaha maaliyadeed gaadhay soo marin waxbarasho toos ah, balse waxa ay ku jiraan aqoon korodhsi joogto ah, iyaga oo mar walba isku daya in ay bartaan aqoon cusub.

   8. Waxa ay Leeyihiin Tusmo Hawleed Maalinle ah.

  

Sida ay sheegeen xeeldheerayaal aqoon u leh dhaqamada dadka guusha ka gaadhay dhinaca maaliyadda, dadka tijaarta ahi waxa ay leeyihiin tusmo qoran oo ay ku xardhaan hawlqabadkooda si maalinle ah ama todobaadle ah. tani waxa ay ka dhigtay kuwo tub ku joog ah oo garanaya maalin walba hawsha ay qabanayaan, isla markaasna si hormaysan u kala jajabinaya hawlqabadkooda. Tusmadaas oo ay ku sameeyaan dabadagal si ay u ogaadaan wixii u ga qabsoomay iyo waxa qabyoobay hawlihii ay ku xuseen buugga hawl-qabadka maalinlaha.  Meelahani waa meelaha ay kaga dheereeyeen dadka kale ee caadiga ah.

9. 70%  waxay sameeyaan xidhiidho fiican.

Dadka sameeyay guulaha sare waa kuwo leh xidhiidho fiican isla markaana sameeya shabako isku xidhan oo ay wadaagaan caqabadaha, fursadaha iyo aqoonta kaleba. Sida ay sheegaan culimada ku xeeldheer arrimahani "xidhiidhka fiicani waxa uunka qayb qaataa horumarka qofka iyo in uu helo cid uu wax ka barto isaguna wax baro."

10. Tijaartu waa kuwo Mashquul ah, oo Tub Ku-joog ah.

Tijaarta guulaha sare gaadhay waa kuwo mashquul badan oo mar walba ku hawlan horumarinta yoolashooda nololeed. Waxa ay khabiiradu sheegaan in  ay tobaadkii shaqeeyaan inta u dhaxaysa 65-80 saacadood.  Tani waxa ay sahashay in nay noqdaan kuwa waxsoosaar badan oo aan wakhtigu kaga lumin waxyaabo aan dantooda ahayn.

Haddaba daawade xogahan, ma kuula muuqdaan kuwa wax ka bedelaya noloshaada. Maanta same tallaabooyinkan, si aad noloshaada wax u ga bedesho.

Sources,

www.moneyunder30.com

Galleries. Google.

Qalinkii iyo soo naqlintii: Mohamed M Jaaj. 

Warqad Ku Socota Ardaydii Fasalka ee aan Niyadjabiyay.

“Waxaan garawsaday halganka aad soo wajahdeen. Waxa aan isku dayay in aan bixiyo (idin baro) wax badan, laakiin ma gaadhsiin heer idinku filan”.

Dhammaan sodonkiinaba waxa aan la kulmay sanadkaygii labaad ee macallinimada dugsiga hoose.  Labaatan jirkaygiiba waan ka daalay rajaynta nolol doorsiga fudud ee ay rajaynayeen bareyaasha kale, waayo marna ma filayn in ay sidan u adkaan doonto.

Sannadkeygii ugu horreeyay si wanaagsan ayuu u dhamaaday,  laakiin markii aan ka soo dalllacay lataliyahaygii hore oo aan u gudbay  koox sannadkan ka sii sarreysa, dildilaaca iyo caqabado  ayaa bilaabmay in ay soo ifbaxaan. Erayo kuma qeexi karo sida aan idin jeclahay, laakiin baahidiinu aad bay u sarraysa, taageerada adeeg wax barasho ee iskuulkuna waa ay hooseysaa; ka dib waxa aan dareemay in aan ahay qofka kaliya ee tahay in uu hawshaa dhexda u xidho.

Markii aan ogaaday halkanka maalinlaha ah ee aad la soo kifaaxdeen waxa aan doonay dhankayga  in aan bixiyo  wax badan, laakiin taasi ma noqon mid idinku filan. Waa aan I haleelay  warwaray xad-dhaaf ah.  waxa aan bilaabay dhamaadka todobaadka, laakiin fasalka uun baan sii dhibay.  Waxdhigistii casharadu waa ay sii xumaatay, taasina waxa ay sii hurisay warwarkaygii. Ciiddii Kirismaska waxa ii yimi mid ka mid ah kuwiina ugu fahamka wanaagsan isaga oo ooyaya. Waxa uu igu yidhi “ Marwo, waxba kama fahmin wixii fasalka ka dhexsocday (casharadii) .  waxa ay iila ahayd qaylo dheer, waanan karhayay.”  Ka dib gurigii ayaan aaday aniga oo ooyaya.

Marka xubin cusub oo murugo la tiicayaa kusoo biiro safka, midkiin kalena  uu  qabo baahi caafimaad oo dhanka maskaxda isla markaana ku sii adkaado xanuunku, waxa aan ka helayay caawimo shakhsi iyo mid xirfadeed ba naftayda iyo qaar idinka mid ah todobaadkii hal mar la taliyeyaasha dugsiga oo caawin jiray in ka badan 700 oo arday.  Waxa aan kala hadlay in aan marka hore wax dhigo, ka dibna aan is diwaan galiyo daawaynta adeega caafimaad ee qaranka.  Arrimahani waxa ay sameeyeen horumar yar, laakiin hawshu waxa ay ahayd gaabis.

Markii sanadku dhamaaday waxa aan si kedis ah idiinku sheegay iin aan joojinayo wax dhigista.  Qaar idinka mid ahi waxa ay la jeesteen oohin.   Halkaas marka ay maraysay, isku kalsoonaantaydu  hoos ayay u dhacday, waxa aan filayay in badankiinu ku farxi doontaan  marka aad I aragtaan aniga oo idinka tegaya, si aad u heshaan idinka caawin kara waxbarashadiina.  Laakiin marka dib loo eego, waxa aan filayaa in aan yaraystay xidhiidhka dareen ee inag adhexeeya.   Ugu danbayntii waxa aan ka mid noqday safka macallimiinta ah ee shaqada uga tegaya daal ay ka qaadeen mushahar yaraan iyo culays saaran.

Wali waxa aan ka fikirayaa in badan oo idinka mid ah.  waxa ii muhiim in aad wanaagsantihiin oo aad wali gaadhaysaan guulo waayay, oo aan hubo in aad gaadhi kartaan.  Waxa aan rajaynayaa in aanay dhaawacayn waxbarashada hal sano oo  tayo xumaani ahi. In kasta oo aan ka shakisanay in qof niyadjabsan iyo macallin noloshiisu liidato ay baahidiinu ka badantahay ama aanu dabooli karin, laakiin waxa aan doonayaa in aad ogaataan in aad adduunka waxa yaalba idin siin lahaa haddii aan awoodo.

W/Q: Sarah Habershon

W/T: Mohamed M Jaaj.

Shaqo la’aantu ma qeexna.

Dadku waa shaqo-raadis firfircoon, laakiin markaa ma hayaan shaqo ay qabtaan, markaas ayaa  la odhanaya shaqo la’aan ayaa jirta. Marka dhanka kale laga soo istaago  tirada shaqo ee jirta waxa  ay calaamad lagu aqoonsan karo u noqonaysa tirada dadka ee shaqeeya, marka laga reebo shaqooyinka aanay dadku ku baraarugsanayn ama aan la daahfuran. Shaqo la’aantu waa dhibaato dunida oo dhami la tacaalayso, mana jirto kob adduunka ka mid ah oo aanay ka jirin. Kala duwanaantu se waxa ay noqonaysaa hadba heerka ay leegtahay iyo nooca shaqo la’aaneed ee ka jirta waddankaas. Dawlado dhan ayaa dadku kaga horyimaadaan camal la’aan soo foodsaartay, tusaalaha nool ee qarniganna waa dhacdadii Tuniisiya ka dhacday sanadkii 2010. Wiil dhalinyar ah oo jaamacad ka baxay, qorshe ganacsi oo uu samaystayna dawladdu ka burburisay ayaa isku gubay meel fagaare ah isaga oo naftiisa u halaagay shaqo la’aan. Dhimashadiisii waxa ay sabab u  noqotay in ay  dhacdo dawladdii waddankaa ka talinaysay, halkaana waxa ka bilaabmay  kacdoonka caanka noqday ee Gu’gii Carabta la magac baxay, kaas oo galaaftay boqorro iyo madaxweynayaal. Kacdoonkaas oo illaa maanta halkiisii ka sii socda –u fiiro Suudaan, oo ay wali wacdarihii kacdoonkaasi ka sii bidhaamayaan.  

Bulsho ahaan waxa aynu nahay dad kobocooda dhaqaaleh hooseeyo, kaabayaasha dhaqaalana aan wali sidii la rabay loo dardargalin. Sida oo  kale ma lihin wax soosaar khayraad sida macdan qodis, shidaal, beero iyo mashaariic waaywayn (heavy project) kuwaasi oo dhammaantood si toos ah u ga qayb qaadan lahaa yaraynta shaqo la’aanta.  Waxa aynu nahay bulsho ay ku yaryihiin xirfadaha lagu shaqaysto ee nolol maalmeedku lagu soo saarto. Taasina waxa ay sii kordhisay heerka shaqa la’aanta ee bulshada.  Walina inooma cadda heerka shaqo la’aanta bulshadu la nooshahay iyo waliba noocyada shaqo ee deegaankeenna yaalla. Mawdduucan dunidu aad ayay isaga xil saartaa, waxa aanay samaysaa baadhisyo qoto dheer oo lagu dersayo sababaha dhabta ah ee keena shaqo la’aanta iyo sidii loo dawayn lahaa.

Soomaalidu waa dad bulsho xigaalnimada iyo qaraabnimada aad u tixgalisa, is xidhiidhisa ama wax is tartaba marka qofka xaaladi ku soo baxsato. Ma  jiro wakhti qofku qoyskooda si toos ah uga xoroobo dhaqaale ahaan iyo talo ahaan ba inta aanu u banbixin nolol uu kalidii maamulkeeda leeyahay. Waxa jirta in qofka dhalinta ahi da’ sodon ka badan ku gaadho gurigooda, jeebkiisa maalinlaha ahna ka helo qoyskiisa, halkaasna ay ku lunto tamar iyo fikir badan oo uu galin lahaa in uu samaysto shaqo uu naftiisa ku dabbaro. Waxa uu noqonayaa qof caban oo in shaqo laani hayso aan dhaafin karin hadalkiisa iyo awooddiisa ba, maaddama oo aan qoyskooda dibadda u saarin.  kuwani waa dadka ugu badan ee shaqo laanta ka cawda.

Halkan waa ay inagaga duwan yihiin wadamo badan, kuwa reer galbeedku haba ugu badnaadaane, waayo qofku haddii uu qaangaadho ama uu noqdo qof jidh ahaan iyo maskax ahaan ba dhamaystiran waxa laga lagu dhiirigaliyaa in uu naftiisa bixiyo, oo uu noqdo qof  maaraynta noloshiisa u foof taga. Qofkuna waxa uu  si isku dirqiyid ah u bartaa xirfadaha nolosha taageera, waana sababta keentay in faca dadyawga horumaray wax ku soo kordhiyaan bulshooyinkooda.

Inta badan lama soo saaro xog sax oo ku saabsan heerka shaqo la’ aanta,  in la sameeyo tiro sax oo sheegaysa shaqo la’aanta markaa jirtaana waa ay adagtayahay.  Sababta  waxa aynu u aanayn karraa dadka shaqo la’aantu haysaa oo aan ahayn  kuwo warkooda soo gaadho cidda raadinsaya xogta camal la’aanta.  Dadka qaar ma jeclaba in ay sheegaan shaqo la’aantooda sababo dhaqan ama caadooyin bulsho darteed, kuwa kale waaba ay iska laasimeen shaqo la’aanta oo waxa ay noqdeen kuwa fadhiid ah.

Qodobadani waxa ay ku adkaynayaan  xogbaadhayaasha, dawladaha, ururada maxalliga iyo cid kasta oo ku hawlan in ay helaan xogta shaqo la’aanta gaar ahaan tirada rasmiga ah ee bulshadaas shaqo la’. Taa bedelkeeda  waxa ay qaataan cabbiro ( measurement) ay is diidi karaan xaqiiqada ku saabsan la’aanta jirta, iyaga oo aan samaynin  raadraacyo iyo xogbaadhis dhamaystiran. Natiijada soo baxaysaa waxa ay u dhawdahay mid aan si buuxda u meteli karin heerka shaqo la’aaneed ee wadanka.  Waxa kali ee ah aynu si marag ma doon ah u ognahay waa in shaqo la’aan baahsani jirto, cidda ugu badan ee aan shaqaynina ay dhalinyaro tahay. Taasi waa cabir qofka caadiga ah ee suuq joogga ahiba garan karo, laakiin ma aha  warmurtiyeed si aqoonaysan loo xaqiijiyay tiro ahaanna sugan.

Caqabadaha hortaagan in si dhab ah loo qeexo shaqo la’aanta waxa ka mid ah gorfeynta xalka shaqo la’aanta iyada oo aan awoodda la saarin sidii loo xaqiijin lahaa, loona qeexi lahaa heerka shaqo la’aaneed ee bulshada, cidda ugu badan ee aan shaqo haysan, deegaanada  ay ku badantahay iyo sababaha keenay. Tusaale ahaan; midkee ayay shaqo la’aantu ku badantahay dadka aqoonta leh iyo kuwa aan waxba baran. Halbeegyada aqoonta casriga ahi ku fuudhiso marka ay shaqo la’aanta dersayso waxa ka mid ah dadka waxbartay, oo ah kuwa inta badan ku dhawaaqa in ay shaqo la’ yihiin. Xogaha laga sameeyay  shaqo la’aantana intooda badani waxa ay ku dhisanyihiin  dadkaas wax bartay. Halkaas waxa ka muuqanaysa in cid kali ah xogtooda la darsay, oo xaglin (bias) lagu sameeyay dhammaan shaqodoonada kale ee aan lagu ogaan karin illlaa baadhis la sameeyo.

Dhaqaalaha iyo  khayraadka oo aan saamaxayn in la wada gaadho bulshada shaqo la’  waxa ay keentay in si sax ah loo sugi kari waayo  tirokoobka dalka ee shaqo la’aanta. Dhanka kale ma jiraan machaddo cilmi baadhiseed oo isku hawlay arrintan si loo helo daraasad lagu kalsoonaan karo oo laga tixraaco marka la qeexayo shaqo la’aanta. Sida aynu xusnayna “Dhalintaa waxbaratay” ayaa laga cabbir qaataa marka la dersayo arrintan. Cabir ahaan in dhalinta waxbaratay oo kaliya looga qiysaas qaato shaqo la’aanta jirta ma noqonayso dood sax, mana noqon karaan saami u taagan dhamaan qaybaha kala duwan ee bulshada ee shaqo la’aantu hayso. Waayo nooc kasta oo bulshada ah waxa ay biyo dhigtay qayb shaqo la’aanta ka mid ah, ha noqdaan kuwa aqoont leh, kuwa muqur maalka ah, kuwa guryaha  jooga, kuwa xirfadaha bartay iyo cid kasta oo si uun shaqo la’aani u hayso.

Laba Xogbaadhis oo uu sameeyay xafiiska dawlada Maraykanka u qaabilsan tirokoobka shaqaalaha ayaa qeexay in ay jiraan saddex nooc oo shaqo la’aan ah, kuwaasi oo haysta dhammaan noocyada kala duwan ee bulshada.  Shaqo la’aan kala-guur (Frictional unemployment), taasi oo ah shaqo la’aanta ka timaadda marka shaqaaluhu ka tago shaqadiisa hore si uu u raadsado shaqo kale oo ka fiican tan uu ka tegay.  Shaqo la’aan xirfadeed (Structural unemployment), taasi oo ah marka xirfadda ama aqoonta shaqaaluhu noqon waydo mid ku haboon shaqada markaa jirta. Tusaale ahaan; warshadda roodhida oo marka hore gacanta ku samayn jirtay noocyada kala duwan ee roodhida ayaa soo iibsatay Mishiin roodhida sameeya.  Shaqaalaha markaa joogaa malaha xirfaddii iyo aqoontii mishiinka, markaa waa in ay shaqada ka tagaan si loo helo shaqaale leh aqoonta iyo xirfadaha mishiinkan. Tan waxa keena  tiknoolajiga casriga sida ROBOTS (mishiino sida aadamaha u shaqeeya). Halkaana waxa ka soo baxaysa nooc shaqo la’aan ah.

Tan saddexaad waa    shaqo la’aan ka timaada dhinaca hoos u dhacyada ganacsiyada (cyclical unemployment),  taasi oo ay sababayso marka baahida alaabta iyo adeegyada suuqyadu hoos uu dhacaan, isla markaana shirkadaha ama loo shaqeeyayaashau yareeyaan ama dhimaan shaqaalaha.  Xogtan oo ku timi xog baadhis iyo raadraacyo lagu sameeyay dhammaan suuqyada shaqooyinka waxa aad arkaysaa in ay saamaynayaan noocyo kala duwan oo dad ah, kuwaasi oo kala xirfad ah, kala aqoon ah, kala nolol ah, balse intuba waa shaqo la’aan.

Marka aynu cabirkan ku fuudhino bulshadeena  nooca shaqo la’aaneed ee bulshadeenna ku badani waa midda labaad (structural unemployement). Aqoonta aynnu barannaa inta badan kuma jaan go’na nooca shaqooyinka wadankeenna yaalla. Tusaale ahaa: Huteelada waawayn waxa ka shaqeeya boqolaal shaqaale ah oo la isla yaqaan. Boqolkaas inan ayaa ku dhex wareega. Ma jiraan ama waa ay yaryihiin machadado soo saara dhalinyar baratay xirfadaha hoteelada lagaga shaqeeyo, waxaaba laga yaabaa in ay tahay shaqada ugu badan ee cid loo naadiyo inta badan, cid ka shaqaysana lala baryo.

Su’aalaha aynnu is wayddiin karaaa waxa ka mid ah; inaga bulsho ahaan, shaqo la’aantu ma qeexantahay? Ma jirtaa xog rasmi ah oo lagu jaangoyn karo nooca shaqo la’aanta jirta?  Ma shaqaale la’aan baa jirta oo shaqo waa ay buuxdaa?. Dhammaan su’aalahan jawaabtoodu waxa ay u baahanyihiin xog rasmi ah iyo baadhid dhammaystiran si loo qeexo shaqo la’aanta rasmiga ah ee jirta.

Qalinkii: Maxamed M Jaaj.

Dib u cusboonaysiinta Nafta iyo Baacsiga Riyooyinka.

Tom Clancy oo ah nin dhalinyar ah, waxa uu 1965 kii ka qalinjabiyay Koolaj sare oo uu ka qaatay shahaadada koowaad ee tacliinta sare, kuliyadda luuqadaha.   In yar ka dib na waxa uu shaqo ka bilaabay shirkad caymis ah oo ku taalla gobolka Connecticut ee dalka Maraykanka. Todoba sano markii uu shaqadaa hayay, waxa uu uga digarogtay shaqo kale oo isla shirkadaha caymiska ah. waxa aanu shaqo ka bilaabo shirkad wakiil ah oo isla suuqyada caymiska ka hawlgasha. halkaana waxa uu ka sii shaqaynayay sideedii sano ee ku xigay.

Sanadkii 1980 kii waxa uu go’aansaday in uu iibsado shirkad yar oo caymis oo isagu leeyahay.  Halkan marka uu xaalku marayo, Tom waxa uu suuqyada Caymiska ku jiraa muddo 15 sanadood ah, laakiin markan waxa uu bilaabay in uu dareemo xanshaashaq  hoose oo ku riixaya in uu ka shaqeeyo shaqo isaga farxad galisa.  Waxa aanu inta badan jeclaa in uu qoro buug  sheeko faneed ah (novel).

Waxa uu bilaabay in uu wax qoro wakhtigiisa firqaaqada. Ka dibna waxa uu bilaabay in uu shaqadiisa wakhti ka jaro si uu wakhti dheeraad ah ugu helo qoraalka. Ugu danbayna waxa uu qori jiray buuggiisa sheeko faneedka ah markasta oo uu wakhti helo.

Gabadhiisu, Marwo Wanda waxa ay ku odhan jirtay wakhtiyadii ugu horeeyay ee uu qoraalka bilaabay “wax uun buu ku qorayaa guriga dhexdiisa. Mar walba wax aaan u sheegaa in uu shaqada ku noqdo oo uu iibiyo caymiska.”Markii uu ku dhexjiray suuqayda caymiska muddo 20 sano ah,  ugu danbayn sanadkii 1984 kii Tom Clancy waxa uu daabacay buuggiisii ugu horreeyay oo watay magacan “The Hunt of Red October”.  Tom waxa uu rajaynayay in uu iibin doono 5000 oo buug,  laakiin dhamaadka maalin toban sano ka dib ah, waxa uu iibiyay Laba milyan oo buuggiisii koowaad ah.  Taasi waa sheekada Tom Clancy.

Wali waxa aad haysataa fursad aad naftaada dib ugu cusboonaysiiso.

Tom Clancy waxa uu ka mid ahaa qoraayada ugu caansan qoreyaasha guulaystay ee jiilkiisa.  Isaga oo wax ka qori jiray sheekooyinka ciidamada Milatariga ah, waxa aanu qoray 17 dhigane oo Noofal ah kuwaasi oo ku guulaystay darajada koowaad ee buuggta ugu iibisiga badan “new York times best-sellers.”  Guud ahaana buuggtiisa waxa la iibiyay in ka badan boqol milyan oo nuqul.  Qaar badan oo ka mid ah buugtiisa sida The Hunt of Red October, Patriot Games iyo The Sum of All Fears waxa ay noqdeen kuwa ugu foolaadsan.  Kuwa kalena waxa ay noqdeen kuwa ugu caansan muuqaalada ciyaaraha sida Rainbow Six, Ghost Recon iyo Splinter  Cell.  Ugu danbayn Tom waxa  macaamiil u noqday in ka badan boqolaal Milyan oo akhrise, taasi oo ka dhigtay qof caan ah, oo looga danbeeyo shaqadaas qoraanimada.

Marka laga yimaado guulahaa ashqaraarka ah ee uu gaadhay  Tom, arinta cajiibka ah ee aan ka helay waa rabitaankiisa iyo sida uu ugu dhiiraday in uu naftiisa dib u cusboonaysiiyo ama dib u jiheeyo.

Dhamaanteen waxa aynu  leenahay yoolal muhiim  ah-  qaabaynta muuqaalkeena jidheed,  samaynta ganacsi, qoridda buugaag iyo qaar kale- laakiin dhamaanteen waxa dib u inoo dhigaya wahsiga iyo caqabadaha nolosha.  Gaar ahaan arrintani waa run marka aynu ku noolahay  nolol dheelitiran. Dadka intooda badan ee ku sugan xaalada Tom, waxa ay sii wadeen xirfadadoodii shaqada caymiska, halkii ay baacsan lahaayeen riyadooda ay ku gaadhi lahaayeen qoraa (Noofalyahan) sida Tom.

Way fududahay in la fiiriyo qof sida Tom u guulaystay, kuna andacoonaya in uu lahaa jidka guusha.  Marka 100 Milyan la iibiyay buuggan, taa macnaheedu waa in uu u dhashay in uu qoraa noqdo. Laakiin haddii aad u fiirsato noloshiisa labaatankii sano ee xirfaddiisa ugu horreeyay, ma arki doontid qoraa haba yaraatee.  Macnaha Tom u arki maysid qof qoraa ah.  Taasna waxa ka dhalanaysa su’aal xiise badan…

Maxaa sameeyay farqigaas wayn nee nolosha Clan, waa Tom Clan’e.  ma waxa ay ahayd heerka hibadiisa? Mise waa hal-adaygnimadiisa iyo rabitaankiisa uu ku doortay in uu naftiisa bedelo, tallaabana qaado?

Waxa jira boqolaal qof oo hibo  leh, balse aan waligood samayn doorasho si ay u sameeyaan wax ka duwan waxa ay qabanayaan, si ay nafahooda u cusboonaysiiyaan isla markaana u baacsadaan riyooyinkooda.  Way adagtahay in aad joojiso shaqadaada oo aad wax cusub oo kale samayso. Macnaha ma jiro qof nacas ah oo doonaya in uu mar walba dib u bilaabo wax cusub.

Laakiin hibadu qiimo malaha haddii aanay wadan dhiiranaan iyo rabitaan ah in qofku tallaabo qaado. Waa ay fiicantahay in qofku riyo iyo hadaf  yeesho laakiin waxa ka sii fiican in baacsado, oo taageere u noqdo riyadiisa si u gaadho.  Imis qof oo sida Tom Clancy ah baa wakhtigan jooga, kuwaas oo riyooyinkooda laabta ku haysta, ka dibna wahsiga iyo cadaadiska noloshu dib u celiyay,  ugu danbayna dhanka dabaysha nolosha u socoto uun u raacay.

Talada Tom Clancy ee qoraayada.

Waxa aad u baratay wax qoridda si la mid ah sida aad u baratay ciyaarta Golofka ama kubada cagtaba. Waad ciyaartay, waanad sii joogtaysay illaa aad siday ay tahay u baratay.  Dad badan ayaa markaa moodaya in waxani si ruuxi ah kuugu soo degeen, iyaga oo u malaynaya in dhegtaba laguu saaray xirfaddaada. Laakiin qoraalku ma aha waxyi qofka ku soo dega- waa shaqo adag.

Ma jiro wax gaar ah oo ku soo dega dadka doorta in ay nafahooda dib u helaan  (dadka dib u qaabeeya naftooda, ee dib u doorta waxa ay ku wanaagsanyihiin) si ay riyooyinkooda u gaadhaan.  Uma fududa sida ay kuugu fududahay arrintani.   Waxa ay doorteen in ay shaqo qabtaan, oo ay tallaabo qaadaan. Naftooda ayay doorteen.

In aad naftaada dib u qaabayso/dib u cusboonaysiiso oo aad barato xirfado horumarsan waa shaqo adag.  In aad ka soo bilawdo qaabaynta noloshaada qaab la’aan una farsamayso qaab togan waa shaqo adag.  In aad ka dalacdo shaqaale kursi (xafiis) una dallacdo hal-abuure ganacsi waa shaqo adag. In aad noqoto Noofalyahanka ugu fiican, adiga oo ahaa iibiye –caymis shirkdadeed waa shaqo adag.  Markaa waa wax qurxoon oo qiimo badan in aad hadaf walba ku dagaalanto sidii aad u gaadahi lahayd.

Sida Tom yidhi ma jiro wax ruuxi ah oo qofka ku soo degaa.  Ma jiro waxyi aad dareemayso oo kugu soo degayaa. Tallaabada ugu horaysa ee riyooyinka lagu xaqiijiyaana waa mid aad u gaabisa, oo aan qurxoonayn isla markaana ah mid qallafsan-waa sida adiga oo qoraya buug sheeko  ah (novel) dhamaadka todobaadka, isla markaana maamulaya shirkad yar oo caymis ah. waaba sidaas rumaynta riyadaadu.

Arrinta ugu adag  ayaa ah,  in dib u qaabaynta noloshaadu tahay shaqo adag oo aan qofna kugu ammaani doonin-waliba marka hore ee aad bilaabayso. Waayo Tom ba xaaskiisu waxa ay ku odhan jirtay “orod oo shaqadaada caymiska dib ugu noqo, marka ay aragto isaga oo wax qoraya.”

Warka fiicani waa in aan wadada aad u marayso shaqada aad jeceshay iyo filashadeedu isku mid ahayn, laakiin waa ay ku gayn kartaa halka aad hiigsanayaso haddii aad doorato in aad wax cusub qabato.  Wali wakhti baad haysataa aad naftaada dib ugu hagaajiso si aad yoolashaada iyo riyooyinkaaga u gaadho. Taasina waa taladii Tom.

FG: Qormadan oo aan ka soo hal-tebiyay luuqada Ingiriisida waxa qoray James Clear.  Dulucda qormadu waa dhiirigalin ku socota dadka aanay islahayn shaqada ay hayaan iyo waxa ay ku wanaagsanyihiin ama ay noqon lahaayeen. Nuxurkeeduna waa in qofku abbaaro waxa uu jecelyahay qabashadiisa, oo uu is waafajiyo hibadiisa iyo falkiisa.

W/T: Maxamed M Jaaj.

GORFEYN: BUUGGA XERUDHALAN -SOOYAALKA IYO SUUGAANTA GEELA.

Nolosha Soomaalida iyo geelu waa laba isku sidkan oo aan la kala fujin karin. Waxa ay ka soo muuqanayaan laba bog oo ka mid ah taariikhda isirka Soomaalida. Marka bogga hore lagaga warramo qofka Soomaaliga ah, waxa bogga labaad ee isla taariikhdaas ku xusan xoolaha Soomaalidu dhaqato gaar ahaan meesiga geela oo ah halbeegga ugu mudan, uguna qiimo sarreeya ee  Soomaaligu noloshiisa ku waayi karo, mid ku baxdayna ku gudi karo. Waa foolaadka mayeedhaanka carbisan, Soomaalida dhexdeedana waa lama-taabtaan barakaysan geelu. Sidaas awgeed baahida loo qabo in la helo dhigane ama dhiganeyaal ka warramaya nolosha asalka ah, taariikhda geela iyo sida uu nolosha qofka Soomaaliga ah raad ugu leeyahay waa mid baahideedu ka ballaadhantahay badka dhulka. Dhiganahanina waa mid saldhig u noqon kara aqoonta ballaadhan ee ku dhereran nolosha geella iyo asalkiisaba, kuwii hore u jirayna ka xogogaalsan inta aan arkay. Waa dhigaal hor leh oo dibaadda soo dhigaya sarraynta geela iyo sida ay Soomaalidu u gu darbantahay dhaqashadiisa, iyaga oo gaadhsiiyay darajada xalaalnimada kana koryeelay xaaraannimada, ee  kolba xeradii uu ku jiro uu xalaal ku yahay. 

Buuggu waxa u u muuqanayaa mid si farsahxanimo leh loo qaabeeyay oo wakhti badan la galiyay. Waxa qoray qoraa da’ yar oo magaciisa la yidhaa Maxamed Saleebaan Axmed (Tixmage).  Sida qoraagu afkiisa iiga sheegayna sanado badan ayaa ay ku qaadatay in uu  Xerudhalan ka dhigo dhigane lagu kalsoonaan karo oo u hagarbaxaya mawduuca geela ee uu doortay in uu wax ka qoro inta aanu dadka horkeenin. Taasana keentay in buuggu wakhti badan oo sanado ah ku soo baxo. Qoraha waa buuggiisii koowaad. Buugga Xerudhalan waxa gacantayda  soo galiyay isla qoraaga oo ii hadyeeyay. Akhris ka dibna waxa aan isku dayi doonaa in aan falanqayn ku sameeyo, aragtidayna ku biiriyo.

Xerudhalan waa mid magaciisa iyo muuqiisaba aad loo ga fikiray, tayadiisuna aad u sarrayso. Jaldiga buuggu waa mid ku soo dhawanaya, muuqaalkiisuna bilacsanyahay. Midabkiisu waa midabka ciid-caska hawdka oo kale ah. Bogga horena waxa ka muuqda sawirka tuldo geel ah si madax siman ah ugu cabbaya gal biyo ah. Waxa uu wataa ladh-hoosaad ‘Sooyaalka iyo Suugaanta Geela’, waana halkan meesha aad ka sii daalacanayso xogta uu buuggu ka warrami doono.

Dhiganahani  waxa uu si xeel-fog u iftiiminayaa nolosha meesiga geela oo uu taariikh ahaan manfac ahaan, fac ahaan iyo farsamo ahaanba aad ugu fogaanayo. Dhanka kale waxa uu awoodda saarayaa suugaanta geela taasi oo laga dheehan karo taariikhda iyo qiimaha uu ku dhexleeyahay Soomaalida kala deegaanka ah iyo sida ay uga midaysnaayeen dhaqashada, ku-dhaadashada iyo u dhimashada geela. Sida qoraagu ku xusayo ararta buugga; Xerudhalan waa laba qaybood oo kala ah: Sooyaalka iyo Suugaanta Geela. labada qaybood middiiba waxa ay ka koobantahay shan cutub.

Ugu horrayn qoraagu waxa uu sababaynayaa ujeedada uu qoray dhiganahan, waxa aanu si cad inoogu sheegayaa in buugani yahay aqoon ka maqan jiilka danbe isaga ku canaanayana in aanay facan danbe dhiggooda (jiilalka qoomamka kale) uga warrami karin taariikhda maal-adduun ee geelu hormuudka u yahay.  Si aynaan ugu horaynba u fahmi waayin magaca buugga oo aynaan akhriskiisa uga didin, waxa uu u si la wada fahmikaro u qeexayaa erayga “Xerudhalan” oo uu ku macneeyay “xerudhalan waa geela aad asalkiisa iyo isirkiisa garanayso ee xeradaada ku dhashay”.   Qoraagu waxa kale oo uu iftiiminayaa heerarka kala duwan ee magaca buuggu soo maray, inta magac ee uu ka soo gudbay, ciddii bixisay iyo sababah uu magaciisu isu bedbedalay. Ugu danbayn waxa tibaaxayaa cidda Xerudhalan u bixisay dhiganahan iyo wakthigii buugga si kamadanbays ah u qaatay magacan.

Buuggu waxa uu farta ku fiiqayaa taariikhda geela, faciisa iyo abtirka lagu xidhiidhiyay in uu la bahyahay kuwaasi oo uu qoraagu inagu barayo in geelu la bahyahay xayawaano ku nool koonfurta ameerika, sida Llama, Guanaco, Vicuna iyo Alpaca. Inkasta oo aynu ognahay in geelu ka tirsanyahay bahda naaslayda, buuguna xusayo hadana waxa aynu naqaanaa in geelu yahay meesiga dhaqasho ahaan ugu adkaysiga iyo faa’iidada badan, balse aynaan aqoon buuxda u lahayn halka uu inaga soo galay iyo halka taariikhdiisu ku aroorto.  Intaas ka dib qoraagu waxa uu u soo durkayaa halkii uu doonayay in uu xoqo oo ah goorta iyo meesha uu Soomaalida ka soo galay meesiga geelu. Marka uu buuggu ka waramayo arrintan waxa uu tixraacayaa aqoonyanano iyo taariikhyahano cilmibaadhis ka sameeyay taariikhda geela ee geeska afrika, si gaar ah Soomaalida. Dadka ugu mudan ee qoruhu xiganayo waxa ka mid ah Buliet, K.O.Farah iyo Axmed Ibrahim Cawale oo wax ka qoray goortii geelu soo galay dhulka Soomaalida. Waxa aanu sheegayaa in geelu taariikh kuu siman 2000 sano ka hor soo galay dhulka soomaalida isaga oo ka soo doolay jasiirada carabta una gudbay lama degaanka Suudaan iyo woqooyiga Afrika.

Dhanka kale Xerudhalan waxa uu ina horkeenayaa tirokoobyo cadcad oo tibaaxayaa tirada geela dunida ku nool iyo kan Soomaalida ku noolba, isaga oo tixraacayaa qoraal-baadhisyeedyo ay samaysay hayada Qaramada mibooay u qaablisan cuntada iyo beeraha ee FAO. Waxa uu si gaar ah u dul istaagayaa tirada geela ku nool Soomaaliya iyo Somaliland laga soo bilaabo  sanadkii 1961.  Shaxaha buuggu soo tebinayo waxa ay inna barayaan in geyiga Soomaalidu degtaa yahay kan majaraha u haya dunida geelayda, kaalinta koowaadna ka ah wadamada geela lagu dhaqdo dunida. Taas oo ku xaqiijinayo tirakoobkii u danbeeyay ee la sameeyay sanadkii 2016, oo sheegaya in dhulka Soomaalida ku noolyahay geel ka badan  todoba milyan. Intaa ka dib buuggu waxa uu masaafo geel daaq ah farta inoogu fiiqayaa jacaylka Soomaalidu geela u qabtay iyo sida ay naftooda uga horraysiin jireen xanaanayntiisa.  Maragyo cadcad  ayaa uu inna horkeenayaa si aynu u fahanno in geelu ahaa nafta nafteeda oo ninka geel lihi u ahaa qof mudan, kana aan geel u dareerinna  u ahaa gun aan la martiyin. Arrintana waxa uu ku xoojinayaa suugaan gabayo u badan iyo sheekada caanka noqotay ee aaskii hashii Garawo oo ka mid ah sheekooyin ka ugu cajiibsan ee la xidhiidha jacaylka geela iyo Soomaalida.

Xerudhalan ma aha dhigane xog soo ururiyay oo kaliya balse waa cilmi-baadhis si hufan, oo la fahmi karo u iftiiminaysa meesiga geela Bayoolaji ahaan, dabeecad ahaan, nolol ahaan, dareen ahaan iyo jiritaan ahaanba. Si gaar ahna waxa uu ugu  dheeraanayaa astaamaha iyo abuurka geela, isaga oo soo guurinaya quraanka iyo suugaanta Soomaalida oo marag buuxa u noqon kara qeexidda nolosha geela iyo sifooyinka uu kaga gaar yahay noolaha kale.  Suugaanta uu buuggu soo xulanayaa waa mid laga dhex fahmi karo adkaysiga geela, tayooyinkiisa iyo sida uu noolaha uga fadlilanyahay. Bogagga 32 ilaa 38 buuggu waxa uu is mucjiso leh ugaga warramayaa abuurka geela isaga oo si cilmiyaysan inoo barayaa qaabdhismeedka gudeed, dibadeed, jidheed, dherer, dhumuc, maqaar iyo mucjisooyin kale oo qaab nololeedkiisa ku lammaan. Waana meelaha ugu shilis buugga ee qofka akhristaha ah macno gaar ah u samaynaysa. Qoraagu mar uu sifaynayay geela waxa uu bogga 32 aad ku qoray sidan “qaabdhismeedka iyo abuurka noolahani waa mid la yaab leh. Marka aad u kuurgashana aad wax ku qaadanayso. Kor iyo hoos neefka geela ahi waa mid la yaab leh oo u fiirsasho kaaga baahan.”

Qoraha buuggu waxa uu isla qaybtan kaga warramayaa midabada kala duwan ee geela isaga oo mid walba magaciisa iyo qaybaha uu kala baxo sharraxaya. Intaas ka dib waxa uu ku sii xidhiidhinayaa isfahamka luuqadeed ee ka dhexeeya geeljiraha iyo geeliisa. Halkan oo uu aynu ka baranayno in aan cid waliba la xidhiidhin xoolaha iyo xayaanka kaleba balse geeljiruhu yahay ninka isagu fahmaya, isla markaana leh luuqada gaar ah ee lagu la xidhiidhayo geela. waxa uu soo gudbinayaa luuqadaha iyo dhawaaqyada geelu ka falceliyo kuwaasi oo la adeegsnayo marka la rarayo, la maalayo, la aroorinayo, la ragaadinayo, la waraabinayo iyo marka la foofinayo.

Si aynu xerudhalan u sii dhex galo waxa aynu tegaynaa miyiga kaynta ah iyo xerada geela.  akhristuhu waxa uu bilaabayaa casharo uu ku noqonayo geeljire geel xerinaya, mar gaawaha u culaya marna aroorinaya. Qaabka hormaysan  ee geeddiyada buugga ee mawduucyadu u kala  horreeyaan waxa ay inaga dhigayaan qof geela iyo noloshiisa marka hore ku cusub marka uu sii dhex galo xerudhalana u dallacaya geeljire sida askarigu uga dallaco dable illaa sarreeya gaas ama korneyl. Waxa aad ku dhex daawanaysaa inta aad akhriyayso nolosha ka socota xerada geela oo aad ka daalacanayso geeljirihii oo macawis gaaban iyo uldheer sita, garabka bidixna gudin iyo hadhuub ku sita, midigtana qori sodon qaad ku jeeniqaaran.

Isku dubaridka iyo islahaanshaha mawduucyada buuggu ka warramayo waa kuwo aad looga fiirsaday sida ay isu qabanayaanna la isugu rakibay. Qoruhu waxa uu isku sidkaya sida ay isu qaban karaan ama isugu shaqo dhawyihiin qayb kasta oo uu nolosha geela kaga hadlayo iyo halka ay nolosha geel dhaqatada ka soo galayso isaga oo qayb kasta ka warramaya faa’iidadeeda. Inta aad qaybta koowaad ee buugga ku dhexjirto  waxa  aad ugu tegaysaa aqoon balaadhan oo lagaga waramayo caanaha, hilibka  iyo kaadida geela.  Aadna waxa uu uga faallonayaa cajaa’ibka ku sugan meertada caanaha iyo samayskoodaba. Danbar ilaa waraab –qandhis waa meertada uu buuggu faaqidayo isaga oo si cilmiyaysan u sharaxaya nolosha caanaha ilaa ay darajada u danbaysa isu dhalan rogayaan.  Mucjisada kale ee cajiibka ahi waa in caanaha geelu ka samaysn yihiin dhiig, uus iyo dhecaano kale sida quraankuba sheegay. Maaddooyinkaas aynaan iskood u cuni/cabi karinna Eebbe ugu bedelay caanah macaan aynu u muhanno marka aynu aragooda indhaha qac ku siino.  Arintan qoruhu si wayn ayaa uu isaga xilsaaray isaga oo sharaxaya samaysanka Baayoolaji ahaaneed ee caanaha isla markaana xusaya in caanuhu ka kooban yihiin dux, borotiino, macdano iyo biro kale oo jidhkeenu u baahnayahay. 

Waktiyadan danbe ee adduunku u xuubsiibtay Teknoolojiga casriga ah, aqoon-baadhistuna heerka marayso waxa soo ifbaxday in kaadida geelu tahay dawo lagu dabiibo cuduro badan oo ay ugu caansanyihiin kansarka, Aidiska, Asaasaqa iyo jooniska nooca C-da la yidhaa sida buugu qorayo.  Dhaqanka Soomaalidana qabyta dawo dhaqameedka waxa aynu haynaa in kaadida geela loo adeegsan jiray daawaynta xanuuno ay ka mid yihiin kuwa sare ku xusan. Aqoonyahanada ciilmigan dabagalka iyo xaqiijinta ku hayaa waxa ay falkinayaan oo ay raadraacayaan dhaqamada dadka geelayda ahi sameeyaan, kaasi oo ay ka amid tahay in kaadida geelu tahay daawo dhaqameed cuduro badan ku daweeyaan Soomaalidu iyo dadka kale geelayda ahi ba.  Intaas oo kali ah kuma koobna curiyeyaasha qiimaha badan ee geela ee buuggu ka waramaya. Waxa uu iyana wax ka odhanayaa hilibka geela oo ah kan Soomaalidu u taqaan boqorka hilibka xoolaha iyo faa’iidooyinka uu jidhka, caafimaadka iyo nolosheenaba u leeyahay.

Qoraaga buuggu si uu inoo fahamsiiyo qaabdhismeedka geela iyo abuurta uu kaga gedisanyahay xoolaha kale waxa uu soo ergaysanayaa suugaan. Inaga oo og Abwaanada Soomaalida ah ee geela ka maansooday in aanay marnaba wax xun ka sheegin, oo aay amaanta geela ku talaxtageen. Haddana gabayga hoose oo buugga ka jiraa waa uu ka duwanyahay suugaanta ammaanta  u badan ee geela. Waxa uu si ka duwan sida aynu amaanta geela ee suugaanyahanku geela uga maansooday u sharaxayaa  jaaha iyo gaar-ahaanshaha samays ee geela Eebbe u uumay.

Abwaanku isaga oo aad mooddo in wax uga baxsanyihiin aqoonta Sayniska ayuu gabay ku sheegaya sida neef geela oo dheddig ah Eebbe u uumay isaga oo dareenkiisa ku xidhaya  marka ay hashu socoto.  Inkasta oo qaybta hore ee buugga ka waramayso sooyaal iyo saynis wada socda isla markaana ku foogantahay aqoonsiga geela iyo dhanka ahaanshana geelnimo hadana markan waxa uu qaab-samayska geela ku adkaynayaa suugaan uu tiriyay awaan Yuusuf Cabaade.  Sababtana waxa aan u fahmay  qofka Soomaaliga ah  oo marwalba fahmi og suugaanta marka la barbardhigo aqoonta casriga ah ee sayniska. Baytatka cajiibka ee aan waxba ka tegin marka la barbar dhigo samayska Baylooji-muuqaal ee geela. Maqaarka adag ee ku dahaadhan, kala shubnaanta jidhkiisa iyo sida qayb waliba u tahay layaab fiiro gaar ah u baahan. Waxa uu yidhi abwaanku:

Cagta saafan suulkiyo dhegtiyo, sibirta loo yeelay

Bawdyaha sallaanka u noqdiyo, saydhtankaa dabada

Maraqsaarka kala soocan iyo, kuruska loo saaray

Mudka siman sakaarkiyo, candhada laga salaaxaayo

Saablayda iyo feedhihiyo, samayadaa duudka

Sadexdaa farood ee duudka iyo sumadda loo yeelay

Qoor samaya dhego soogan iyo, madaxa loo saaray

Sanqaroorka dheer iyo dibnaha, saanta laga yeelay

Haddaan gawsku saafi u ahayn, saac ma gurateene

Sayruuq la tuuriyo indhuhu, waa siraad shidane

Seedaha adkaadiyo mergiga, sarada loo taagay

Sancadaa Ilaahbaa baxshiyo, sulub abuurkeede

Kolkay socoto laafyaha surdhooy, saarku ii qabaye.

Inkasta oo aanu buugani ka tegin halbeegyada iyo doorarka nololeed ee geelu Soomaalida ugu jiro, waxa uu soo qaadanayaa kuwooda ugu muhiimsan ee aan noole kale u buuxinayan. Halbeegyada geelu nolosha Soomaalida kalidii buuxiyay waxa uu qoraagu ka xusayaa yaradka iyo magta oo ah labada ugu muhiiimsan marka ay noqoto in hal dhogor ah ama qaalin/qaalmo xerada la ga saarayo ee xerudhalinamdii, dool uga digaroganayo.  Guurka oo ah sunnaha nolosha waxa saldhig u ahaa in gabadha yaradkeeda laga dhigo geel, buugguna arinta yaradka iyo doorku geela kaga beegnaa ninka gabadh wacan doonaya in uu gaato si fiicanbaa uu u kala dhigdhigayaa.  Taariikh aan fogayn gabadha dhamayska ah ee qurux iyo dhabeelnimo isku darsata waxa kali ah ee ay gacantaada ku soo galaysay waxa uu ahaa boqol halaad iyo faras. Nin aan dheeho geel lahaynina waxa uu halis ugu jiray in uu guur beelo ama mid niqaafo ah oo heerin ah Eebbe ka duraanto.

Marka la ga waramayo arinta yaradka iyo geela Soomaalida waxa la helayaa boqolaal sheeko oo la xidhiidha gabadh boqolaal halaad la isugu hibeeyay, mid laysku diiday iyo mid lagu caydhoobayba. Sheekada ugu caansan inta aan maqlayna waxa ka mid ah “saddexdii maanlaawe” . Nasiib darro  mawduucan oo xiiso gaar ah leh buuggu ma soo tebinayo sheekooyinka ku duugan. Waayo waa melaha faca danbe ka arki karaan sida jaahilnimada lahayd ee baahida naageed loogu xidhay xoolo ma yeedhaan ah, rag badanina kaga guur habsaameen maaddaama oo aanay geel dhaqan. Magta iyo sida geel u gudana waxa uu kaga waramaya qoraagu isla bogagaas.

Geeljiruhu waxa qofka ugu naf adag xoola dhaqato. Noloshiisana waxa uu u hibeeyay geela isaga ka raba manfac iyo magac ba. Waa qof nolosha geela qabatimay oo dhibaatooyin badan ka mara dhaqashadiisa. Taa bedelkeeda waa qofka ugu badhaadhaha badan marka ay manfac geel noqoto.  Habdhaqanka geela waxa fahmi kara oo qudha geeljiraha raacatada ah ee noloshiisu ku xidhantahay tan hasha dhalaysa, hashuna ku xidhantahay geeljiraha foofinaya marka xaabku idlaadana xergaynaya. Marka hashu dhasho ama hebed sakhiran ayay noqotaa ama toojo u baahan farsamo geeljire.

Haddiiba ay dhacdo in hashu diiddo ilmaha ay dhashay ama midkale oo lagu sidkayo waxa uu geeljiruhu la yimaaddaa xirfado u badan cabudhin iyo tababar hasha lagu ogolaysiinayo ilmaha ay diidday una sahli kara geeljiraha in uu si fudud u maalo. Xirfadahaas waxa ka mid ah Qallax, tolliin, maqaar saar, toorrin iyo kuwa kale. Qoruhu kuwan si wanaagsan ayaa uu sharaxayaa, waana meelaha u baahan in faca danbe ee bandarka ku dhashay ama ku barbaaray in ay u fiirsadaan marka ay dhiganahan akhriyayaan. Sababta aynu sidan u lenahay waxa ay tahay iyada oo ah aqoon iyo xirfado dhaqan oo nolosha baahideeda lagu sigibtiray iyada oo aan geeljiruhu macallin ka qaadan casharadan, kaliya nolosha iyo duruufuhu ka soo tuujiyeen maankiisa.  Dhalintana tusi kara in ay hal-abuuri karaan xirfado ay noloshooda ku baahi-tiraan.

Wali qaybta hore ee  dhiganahan Xerudhalan ayaynu ku dhex jirraaye, waxa uu qoruhu bogog  dhawr ah; 88 ilaa 93 kaga waramayaa manfaca geela gaar ahaan ratiga gaadiid ahaan loo rarto. Gaadiidnimada doonta saxaraha “geela gaar ahaan awrta” waa mid ka mid ah doorarka aan cidi bedeli karin ee geelu kaga jiray noloshii miyiga ee aynu bandarka uga soo suudallay.  Awr cadaysimo, mid layli ah oo agabka fudud “surad” lagu raro iyo gurgurshaa reerku maalinta uu geeddi dheer galayo rarto waxa ay muhiim u ahayd qoyska reerguuraaga ah ee maalinta abaar ama colaadi dhacdo xoolaha iyo naftoodaba meel naqleh ama nabadi taallo ugu hayaamo. Nimcadan ma haysto ninka aan geellay ahayn waana ta keentay in geellaydu reer guuraa noqoto, kuwa aan awr lahaynina ay beeralay noqdaan.

Buuggu waxa uu si farshaxanimo leh uga waramaya raridda awrka oo ah meelaha kale ee iyaguna  xiisaha leh, aqoonta iyo farsamada Soomaaliyaysanina ka muuqato. Marka awrka la rarayo waxa la raacayaa qaacidooyin aad mooddo in xaglaha shaxanada ee Xisaabt iyo aqoonta Fisikiska laga soo dheegay. Qofka awrka rarayaa waxa uu isku dheelitirayaa culaysyada uu qaadayo awrku, isaga oo  adeegsanaya xadhkaha iyo agabka caymin ee loogu talagalay raridda awrka sida caynka, baydda, keenada, dabagaliska, kabaallada, heeryada guud, dhigaha, karbaashka iyo faruur-xidhka. Qaybtani waa meelaha aad ii soo jiitay intii aan xerudhalan akhriyayay, waana mid ka mid ah aqoonta reer guuraaga ee tan casriga xidhiidhka la leh.

In noole Eebbe uumay hal buug noloshiisa oo dhan lagaga warramo si dhamaystiran waa arrin adag. Maxamed waxa uu isku dayay in uu dhankasta ka iftiimiyo nolosha balaadhan ee geela isaga oo u abla-ableeyay cutubyo. Waxa aanu u muuqdaa in uu leeyahay abtir iyo aqoon la xidhiidha dhaqashada geela, haddii aanu ahaynba bahda geel-dhaqatada. Marka aad aragto ciwaanka “Xerudhalan” waxa kuu baxaya in meesiga geela laga waramayo, balse marka aad isha ku dhufato ladh-hoosaadka “Sooyaalka iyo suugaanta geela” waxa wax kaaga sii binniixayaan in labadaas mawduuc aad loo falkinayo, oo sida budada iyo jidhiidha loo sii kala hufayo. Inkasta oo malahaasi run noqonaya marka aad buugga guda gasho, haddana wax badan ayaa iska bedelaysa arintaas, waxaana kuu soo baxaysa in buuggu ka koobanyahay buugaag badan oo la isugu keenay hal buug, kana ballaadhan ladh-hoosaadka buugga.

Kaydkan Xerudhalan waxa uu ku dheeraanayaa cudurada geela iyo daawayntooda oo uu cutub dhan kaga sheekaynayo. Noole kasta oo nooli waxa ku gedaaman xaalado iyo curiyeyaal fayoobaantiisa lid ku ah, kuwaasi oo u baahan in  lala tacaalo. Soomaalidu waxa ay leedahay xirfado caafimaad iyo dawooyin dhaqameed oo u dhiganta tan dunida horumartay kuwaasi oo ay ku dabiibaan marka neefka mayeedhaanka ahi xanuunsado. “Faraadinka” oo ah qofka yaqaana xanuunada xoolaha ku dhaca ayaa dabiiba marka neefku bukoodo, ama geeljiraha ayaa inta badan yaqaana xanuunada guud ee geela ku dhici kara sida Caalka, Shinbirta, Sangaalle, Dhugato, Ragaadka, Dhandheerada, Tarraafka, Dhicinta iyo Mandheer-noqoshada. Si hufan ayaa uu cuduradan saamayntoodaba u kala dhigdhigayaa isaga oo raacinayaa dawaynta dhaqan iyo tan casriga ah ee cudurradaas.

Qaybta hore “sooyaal” oo ah tan ugu muhiimsan xog ahaanna ah tan ugu ballaadhan, waxa uu qoruhu ku gebogabaynayaa gaadhka, golaha, agabka iyo sumaddaha kala duwan ee geela.  si heer sare ahna waxa uu u tebinayaa geeljiraha oo ah qofkan ugu samirka iyo adkaysiga badan dhamaan xoolalayda. Ka dib qoruhu waxa uu qaybtan  ku gunaanadayaa koorta oo ah agabka geeljiraha ka caawiya ilaalintiisa si aanu uga lumin.

Si faahfaahsan ayaa uu diiradda u saarayaa noocyada koorta iyo xirfadaha koor-qoriddaba, maaddaama oo ay ka mid tahay farsamooyinka Soomaalidu caanka ku tahay ee ku sugaan/ogaadaan hadba kobta geelu daaqayo. Isu-ekaanta Tiknoolajiga casriga ah iyo farsmaooyinka noloshii baadiyaha ee Soomaalida waxa aad mooddaa in xidhiidh toos ahi ka dhexeeyo.  Koorta waa agabka geeljiruhu ku ogaanayo halka rasmiga ah ee geeliisu daaqo, sida oo kale geeljiruhu waxa uu si sax u aqoonsanayaa fogaanta hashu jirto isaga oo ka qiyaas qaaadanaya hadba dhawaqa koorta ee dhegtiisa ku soo dhacaya. Marka curiyahan “koorta” la waafajiyo aqoonta casriga ah ee dhinaca Tiknloojiga kaasi oo qiyaas ahaan u dhigmaya Google GPRS oo maanta dunidu u adeegsato in ay ku aqoonsato halka uu joogo qofka ama walaxda markaas la raadinayaa. Sida oo kale sumadaha geelu waxa ay si toos ah u la midoobayaan aqoonta sumadaynta “coding” oo geelaydu u adeegsato kala aqoonsiga xoolaha, si loo aqoonsado reer walba geelooda ama lagu raadiyo marka ay tulduhu lumaan. 

Geelu waxa uu kaga sii gedisanyahay meesiyada kale ee xoolaha ‘kala dhicidda’ iyo damaca ku xeeran ninka horwaynta dhaqday oo rag jeedaalinayaan in ay maalin uun ka qaadaan isagana xawda jaraan.   Buuggu qaybtan labaad “Suugaanta geela” waxa uu ku soo qaadanyaa suugaan kasta oo si uun ula xidhiidha geela.  Hees hawleedyada ayaa ka mid ah qurubada uu dhiganahu sida ballaadhan u sharraxayo. Maxamed “qoraagu” waxa horteena soo dhigayaa  badwayn suugaan hees-hawleed ah oo uu  geeljiruhu nolsoha geela ku qaabeeyo dhibtiisana kaga raysto ama iskaga yareeyo xiliga rakaadka geela, fulinta, aroorinta, daajinta, raridda, milxinta geediga iyo marka uu damco in uu gaawaha la dhexgalo. Hees hawleedadu waa midho suugaan ah oo geel jiruhu isku dhaafinayo hawsha geelisana ku dareensiiynayo hawtal-hamagga uu ugu dhexjiro si uu noloshiisa u daranyeelo. Suugaantan waxa aynu ka fahmaynaa in geeljiraha iyo geelisu ay leeyihinn  luuqada ay isku fahmaan iyo erayo u gaar ah geellayda si ay xidhiidh toos ah ula sameeyaan tuldaha ay dhaqanayaan.  Sida qoruhu buuggiisa ku sheegayana waa meesiga ugu heeso-hawleedka badan geelu.

Xasan Tarabi oo inna tusaya qiimaha geela waxa uu yidhi “Baxsanaa adduunyada muxuu barako dheeraaday”, isaga oo ka fadilay shanta maal-adduunba. Waxa aynu faham ka haysanaa in suugaanta geela la xidhiidhaa ammaan iyo koryeelid tahay, abwaanada afka u kala qaadayna si aan hagarlahayn inoogu soo bandhigeen dhammaan tayooyinka geela iyo barakooyinkiisa. Qoraagu markale waxa uu xulayanaa suugaanta ammaanta ah ee geela.  Si gaar ah qoraagu waxa uu usoo hormaynayaa abwaanada safka hore kaga jira amaanta geela isaga oo ka soo qaadanaya mid walba tixda foolaadka u ah ee uu geela ka yidhi.  Waa tii soomaalidu hore u tidhi “geel nimaan lahaynbaa futo-cirro yidhaahda”. Abwaanada uu soo xushay waa kuwo suugaantooda geel-muunaynta ahi gaadhay gayiga Soomaalida oo dhan waxaana foolaad u ah Cumar Ustareeliye, Xasan Tarrabi, Cabdi Gahayr, Cabdi Galayax, Cali Afyare, Xaya Galaydh, Cabdi Gorod iyo qaar kale.  Suugaanta  Xerudhalan soo ergaystayna  waa baydad suugaan ah oo si xeeldheer u sharaxayaa foolaadnimada geela iyo inta Eebbe bare dheeraysiisay geela mayeedhaanka kale. Bal aynu baydad ka mid suugaanta buugga ku jira tusaale ahaan u soo  qaadnao.

-Adhi waa dhallaan iyo haween, dhimaradiisiiye

Dhaldhalaalka iyo ciirtu waa, dhoolka karameede

Dhaqaalaha haweenkiyo guryaha, siima dhaafsana’e

Raga laxaha sii dhawrayoow, dhaqasho waa geel. ---Cumar Ustareeliya

-Suldaan gabadha sawjada gobta ah, saxarladaad dooni

Sabcataa cashar inantii jirtee, timaha saydhaysa

Waxa sahal isaga qaadan kara, suubeey adigaa leh. -- Cabdi Galayax

-Haddii qolo badraano ah hawadu, buurahaa noqoto

Dar kaloo kasii ba’an hadday, belo ka duulduusho

Bunduq dhiciyo baaruud haddii, la is bilaash qaato

Dharaartaa dilkuu baajiyaam baarmadoobuhiye

Baxsanaa aduunyada, muxuu barkao dheeraaday. --  Xasan Tarabbi.

Udgoonaa ma xashbaa

Amranaa ma Nebaa

Aadanaa ma ninbaa

Awranaa ma sengaa

Adagaa ma birbaa

Ildheeraa ma jinbaa ---Xaye galaydh.

Xikmada Soomaaliyeed ee ah “geel baan doonayaa, geeso dhiig leh bay dhashaa” ayaynu ka arki karnaa in geel-dhaqashadu tahay faran colaadeed oo ninka dhaqdayna hashiisa rag ka hortaaganyahay kana an dhaqana tuldo qoryo lagu maalayo dusha ka jeedaalinayo si uu u xeradiisa ugu hubsado. Haddaba buugga “Xerudhalan” qaybaha ugu danbeeya ee qurubka  suugaanta waxa uu kaga sheekeeyanayaa mid ka mid ah dhacdooyinka ugu yaabka badan marka nolosha meesiga geela laga waramayo. Waa arrinta geel-qaadka. Waa tii Soomaalidu ku maahmaahday “Aydin geel waa kolba xeradii ay ku jirto” iyaga oo xalaashanaya geela la kala dhaco.  Markale Soomaalidu iyada oo dhiirigalinaysa ninka geeliisa la dhacay si uu u soo ceshado tuldihiisa waa tii ku maahmaahday “nin geeliisii la dhacay, waad orodyaraatay mooyee waad ayaan xumaatay lama yidhaa.”

Arrintan oo aan filashadayda ku sii darsaday intii aanan buugga bilaabin, xiise gaar ahna u qabay waxaan ugu tegay buugga. Dhacdooyinka uu qoruhu soo qaatay waa kuwa ugu sheeggan ama ugu caansan taariikhda geelqaadka ee Soomaalida dhexdeeda. Geelasha la kala dhacay kuwa ugu caanbaxsan,  wakhtigii  la kala dhacay, deegaanada iyo qabiiladii kala dhacay ayuu buuggu qaar ka mid ah soo qaadanayaa. Dhacdooyinkani waxa ay ka dhacayaan deegaamada ay wadaagaan qabiilada Isaaq iyo Daarood, amaba waa horwaynno ay kala dhaceen labadan qolo. Marka si kale loo dhigana geelashan kuwa ugu badan waxa dhacay colkii Ina Cabdile Xasan oo beelo ka mid ah labadan beelood ka dhacay. Balse waxa uu akhristuhu is wayddiin karaa geelasha la kala dhacay ma Isaaq iyo Daarood uun baa ay u dhexeeyeen? Miyaanu jirin geel kale oo carriga Soomaalida lagu kala dhacay?. Dhactooyada geela ee u dhaxaysay deegaanadan iyo qabiiladani waxa ay si gaar ah u iftiiminaysaa in geel-dhaqashadu ku badnayd deegaanada labadan reer qabiil ku dhaqanyihiin, qoruhuna muunad ahaan u soo qaatay dhacdooyinkooda. Jawaabaha waxa aan u dhaafayaa akhtisteyaasha kale ee  iiga xogogaalsan geela.

Intaa ka dib waxaan isku dayayaa in aan iftiimiyo meelo buugga ka mid ah oo aan  u arkay in ay  toosin iyo talo u baahan yihiin. Buuggu waxa uu leeyahay sumadda lagu kala baadi sooco buugta ee ISBN. Su’aashu se waxa ay tahay ma loo raacay nidaamka sharci ee loogu qoro buugta sumaddan? Buugu qodobkan waa uu ku dhaliilanyahay, oo ma raacin qaaccidada sumadaas. Waxa ay ahay id in sumada lagu qoro bogga danbe ee jaldiga, cidhifka hoose ee midig ee jaldig.  waxa ay noqonkartaa khalad ka dhacay xaga farsamada buugga, balse qoraagu waa uu ku mahadsanyahay in uu buugga u sameeyaya sumadaas oo qoraayo badani fudaydsadeen, buugtoodana aanay u samayn.

Sida qoraagu buuggiisa ku xusay geela ugu badan dunidu waa kan Soomaalidu dhaqato. Tirada ugu badan ayaanay  haystaan Soomaalidu guud ahaan tirada guud ee geela dunida oo lagu sheegay in ka badan 28 milyan. Faraha geela Soomaaliduna waxa uu ku dhereranyanay inta u dhaxaysa jigjiga oo ka tirsan dawlad deegaanka Soomaalida ee Itoobiya illaa gobolka Jarar, Mudug, Galguduud, beriga Soomaalilaand (Sool iyo sanag) illaa laga soo gaadhayo ceelka Hargaysa iyo hawdkeeda. Tan macnaheedu ma aha in aan gobolada kale lagu dhaqan, balse waxa jira meelo si xeel dheer looga dhaqdo sida Hiiraan oo ka tirsan  Soomaaliya. Geela kale waxa uu u noqon karaa muunaad inta lagu dhaqdo deegaanadaas sare ku xusan oo ah kuwa tirada geelaasi ku dhaqanyahay.

Su’ waxa ay tahay buuggu ma wada meteli karaa nolosha geel-dhaqashada dhammaan deegaanka Soomaalida ee geela lagu dhaqdo? Xogta geel-dhaqasho ee buuggan ku duugani waa mid la odhan karo waxa ay ku koobantahay deegaanada aynu soo xusnay aragtidayda. Jawaabta su’aasha se waa mid qoraaga mar walba hortaala, in uu buugga kaga jawaabana ay ahayd. Fikir ahaan iigama muuqato in qoraagu si filiqsan u soo tebiyay habdhaqashada geellayda ku dhereran dhamaan deegaanada Soomaalida geel dhaqatada ah. waana muhiim in qoruhu ku biiriyo xogta geel-dhaqasho iyo xirfadaha kala gedisan Soomaalida kala deegaanka ah ee siyaabaha kala duwan geela u carbisa iyo heerarka halbeeg ee ay ku kala duwanyihiin.  Tusaale ahaan waxa jira deegaano ninka geel wax ka duwan dhaqdan ama sameeya la habaaro oo geeluu yahay sharafta qofka, sidoo kale waxa jira meelo geelu manfac oo kali ah yahay. Mar walba dhaadashada geelu waa kala gedisantahay deegaano kala duwan, Soomaali kala duwan.

Ugu danbayn Xerudhalan waa aqoon iyo dhiganeyaal badan oo isku dhex jira, una baahan in si dhug leh loo akhriyo aqoonta ku jirtana la dhuuxo. Buuggu xaga habqoraalka iyo naxwahaba waxa aad mooddaa in aad loo saxartiray, indhaygana ma qaban gefaf waawayn oo aan hortiina keeno. Qoraagana waa u faa’iido qofka qaladaad buuggu leeyahay la wadaaga si uu daabacaadda danbe uga faa’iidaysto. Markale waxa aan aad u bogaadinayaa qoraaga da’da yar ee kaydkan isku hawlay, bulshadana dhaxalkan u reebay. Si gaar ah buuggu waxa uu u beegsanayaa faca danbe ee Bandar-ku-dhaladka ah si ay u bartaan halbeegga ugu qiimaha badan ee awooyadoodoodii xoolo-dhaqatada ahaan iyo sooyaalka geela.

W/Q: Maxamed M Jaaj.